“İyi çeviri” ile ne demek istiyoruz? Toplantı ve konferanslarda simultane çeviri dinleyenler, hangi ölçütlere önem verirler ve çevirilerde en istemedikleri nitelikler nelerdir? Konferans çevirmenliğinde kaliteden söz ederken, çevirinin nitelikleri yanında , söz konusu çevirinin alıcı kitlesinin beklentilerinin de dikkate alınması gerekmektedir. Viyana Üniversitesi’nde çalışan Ingrid Kurz, “Conference Interpreting: Quality in the Ears of the User” (Konferans Çevirmenliği: Kullanıcının Kulağında Kalite) adlı makalesinde, konferans çevirmenliğinde kalite değerlendirmelerinin, kaçınılmaz olarak farklı dinleyici gruplarının beklentilerini de dikkate alınması gerektiğine dikkat çeker (*). Bu yazı, Ingrid Kurz’un makalesi için gerçekleştirdiği, dinleyici açısından kalite beklentileri araştırmasının sonuçlarını özetlemeyi hedeflemektedir.

Ingrid Kurz, yazısına Kotler ve Armstrong’tan bir alıntı yaparak başlıyor: “Kalite, müşterinin ihtiyaçları ile başlamalı ve müşterinin algısı ile sonuçlanmalıdır.” Kurz’a göre bu genel pazarlama ilkesi, konferans çevirmenliği için de geçerlidir. Konuşmacı ve dinleyici arasında etkin iletişimin hedeflendiği konferans çevirmenliğinde, dinleyicinin beklentileri ve tercihleri üzerine doğal olarak birçok araştırma yapılmıştır. Peki dinleyicilerin ‘iyi çeviri’ olarak adlandırdıkları her zaman aynı düzeyde bir kaliteyi mi tanımlar? İşverenlerle görüşerek, eğitimlerimizi geliştirerek ve ‘müşterinin’ ne istediğini daha iyi anlayarak, konferans tercümanı olarak duruşumuzu daha da güçlendirmemiz mümkün mü? Kurz, araştırmasında bu soruların yanıtını arıyor. Kurz, kullanıcı beklentilerini değerlendirerek, konferans çevirmenleri için temel performans göstergelerinin tanımını yapmaya çalışıyor.

AIIC (International Association of Conference Interpreters)  gibi profesyonel kuruluşlar, hizmet kalitesini ve mesleki standartları odak noktasına alırlar. Déjean le Féal’in belirttiği gibi, bu gibi mesleki kuruluş ve örgütler için çeviriyi dinleyenlerin, konuşmacının kendi dilini konuşan dinleyenlerle aynı konuşmayı dinlemesi, aynı bilişsel içerik ve etkiyi alması, konferans çevirmenliğinde kaliteyi belirleyen en önemli unsurdur (le Féal 1990: 155).  Dinleyiciler ve durumsal faktörler, bu kalite algısını farklı biçimlendirebilmektedir. Örneğin diplomatik bir toplantıda sözcüklerin nüansları çok önemliyken, akademisyenlerin bulunduğu bir toplantıda teknik kesinlik ve doğruluk ön plana çıkmaktadır. Benzer biçimde, edebi ve sanatsal bir toplantıda konuşmanın estetiği önem kazanırken, politik bir toplantıda ifadelerin etkisini ve vuruculuğunu korumak bir hedef haline gelebilmektedir (Herbert 1952: 82). Bu bağlamda bir durumsallığı, 1990 yılında Thiery de dile getirmiştir. Thiery’ye göre bir konferans tercümanı her zaman, kimin kimle konuştuğunu, ne için konuştuğunu ve konuşulanların olası etkisini düşünmek durumundadır (Thiery 1990: 42). Bu ‘durum çözümlemesi’ kuşkusuz, konferans çevirmenine çok yardım edecektir.

Konferans çevirmenliğinin kullanıcı odaklı bir meslek olmasına karşın, Kurz’un da yazısında belirttiği gibi araştırmaların konferans çevirilerini dinleyenler ve bu dinleyenlerin beklentileri üzerine odaklanması ancak son on yılda gerçekleşmiştir. Konferans çevirmenliğinde kaliteye ilişkin ilk çalışma 1986 yılında Bühler tarafından gerçekleştirilmiş ve bu ampirik çalışma, konferans çevirmenlerinin dinleyicileri üzerine değil, konferans çevirmenleri üzerine odaklanmıştır. Yine 1989 yılında Gile’in yaptığı bir çalışma, farklı türden çokuluslu toplantılarda (büyük bilim kongreleri, seminerler, çalıştaylar, uluslararası organizasyonların toplantıları, parlemento oturumları, medya organizasyonları, basın konferansları, akşam yemeği konuşmaları vs.) farklı dinleyici gruplarının beklentilerinin ve taleplerinin, çevirmenlerin kendi kafalarında belirledikleri ölçütlerle birebir örtüşmediğini ortaya koymuştur. Konferans çevirilerinin dinleyicilerini odağa alan bu çalışmaların yanında, 1994 yılında Finlandiya’da Conference on Interpretation Research, 2000 yılında Translation and Interpretation: Models in Quality Assessment (Çeviri ve Konferans Çevirmenliği: Kalite Değerlendirme Modelleri) başlığını taşıyan Saarbrücken Symposium gibi Uluslararası toplantılar da, konferans çevirmenliğinde kalite ölçütlerini dinleyiciler açısından değerlendirmiştir.

Konferans çevirmenliğinde, kalite ölçütlerinin kullanıcı açısından değerlendirilmesi çoğunlukla soru formları yardımıyla yapılagelmiştir (Gile 1991; Stenzl 1983; Mack ve Cattarzaa 1995). Diğer araştırmalar (Pöchhacker 1994 ve Schlesinger 1994), çevirmenin dil kullanımını ayrıntılandıran ve ürün olarak ortaya çıkan çeviriyi değerlendiren ölçütleri de dikkate almışlardır. Bühler, 1986 yılında yürüttüğü bir araştırmada, kullanıcı beklentileri çerçevesinde oluşturduğu ve AIIC çevirmenlerinin değerlendirilmesinde de kullanılan on beş ölçüt belirlemiştir. Kurz, Bühler’ın çalışması üzerinde temellenen kendi araştırmalarında, Bühler’in sekiz ölçütünü kullanmıştır: anadildeki aksan, ses, akıcılık, mantıksal tutarlılık, bütünlük, doğru gramer kullanımı, doğru terminoloji. Bühler ve Kurz dışında, 1986 ve 2000 yılları arasında, Gile 1990; Meak 1990; Ng 1992; Marrone 1993; Vuorikoski 1993,1998; Kopczynski 1994; Mack ve Cattaruzza 1995; Moser 1995,1996; Collados Ais 1998; Andres 2000 gibi araştırmacılar da, farklı ölçütler üzerinden farklı ampirik çalışmalar yürüterek, konferans çevirmenliğinde dinleyici odağında kalite olgusunu tartışmışlardır.

Kalite değerlendirme amacıyla yürütülen bu çalışmaların metodolojik sorunları da bulunmaktadır. Öncelikle, bu çalışmaların birbirleriyle karşılaştırılabilir olmaması birçok araştırmacının altını çizdiği bir konudur (Viezzi 1993; Kalina 1994; Pöchacker 1994, Moser-Mercer 1996). Ayrıca bazı araştırmacılar, dinleyicilere doldurtulan formların, dinleyicilerin çoğu durumda, kaynak dildeki mesajı kaynak dilde anlayamadıkları için, kalite değerlendirme sürecinde sağlıklı veri sağlamayacağını ileri sürmüşlerdir (Ng 1992). Benzer biçimde, Schlesinger’ın yürüttüğü bir çalışma, akıcı bir çevirinin, kaynak mesajı saptırmasına, hatta eksik aktarmasına karşın, yalnızca akıcı olduğu için kaliteli bir çeviri olarak algılanabildiğini de ortaya koymuştur (Schlesinger 1997). Ya da, konuşmacının kendi kusurlarından kaynaklanan bir durumdan ötürü, çeviri eksiksiz de olsa, dinleyen tarafından niteliksiz bir çeviri olarak algılanabilmektedir. Kalite olgusunun bu uçucu ve ‘kaypak’ doğasından kaynaklanan değerlendirme sorunları nedeniyle, Pöchhacker (1994), kalite değerlendirme için  bir çoklu-paramatre modelinin oluşturulması gerektiğini belirtir; fakat bu durumda bile, dinleyicinin kalite algısının nihai olarak dikkate alınması gerektiğini de hatırlatır.

Ingrid Kurz, tüm bu araştırmaların ampirik verileri ışığında, dinleyicilerin kaliteyi değerlendirme sürecinde karşılaşılabilecek, öznellikle ilgili sorunları kabul etmekle birlikte, söz konusu kalite olgusunun değerlendirilmesinde dinleyicilerin, yani müşterilerin, beklentilerinin kesinlikle dikkate alınması gerektiğini belirtir. Kurz, bu savını pazarlama uzmanlarının tanımlarıyla destekler. Müşteri memnuniyetinin, ürünün ya da hizmetin performansı  ile alıcının beklentileri arasındaki ilişki içinde oluştuğunu söyler. Pazarlama bağlamında, kalite olgusunun anahtarı, müşterinin hizmet-kalite beklentisini aşmakta yatmaktadır. Kurz, bu çıkarımlar doğrultusunda şöyle bir formül ortaya atar:

Hizmet kalitesi (müşteri memnuniyeti) = sunulan hizmet kalitesi – beklenen hizmet yani
Kalite = Gerçek Hizmet – Beklenen Hizmet

Bu çerçevede, dinleyicinin kalite beklentisinin değerlendirilmesinde, farklı grupların farklı kalite beklentileri olduğunu her zaman aklımızda tutmamız gerekiyor. Kurz, ‘yüksek kaliteli hizmet sağlayıcıları’ olarak adlandırdığı konferans çevirmenlerinin, kendi kalitelerini değerlendirirken, toplantılarda çevirilerini dinleyen kullanıcıların beklentilerinden daha yüksek beklentilerle bu değerlendirmeyi yaptıklarını gösterir.

Kurz, kaliteyi, kullanıcı memnuniyeti olarak değerlendirmekte ve kalitenin ölçülmesinde, kullanıcının/dinleyicinin/müşterinin hizmet ve kalite beklentilerini ön plana çıkarmaktadır.

(*)Ingrid Kurz,”Conference Interpreting: Quality in the Ears of the User” Meta : journal des traducteurs / Meta: Translators’ Journal, vol. 46, n° 2, 2001, p. 394-409.

Gökçen EZBER